Xét nghiệm ctDNA - Công cụ đột phá trong chẩn đoán và theo dõi ung thư

Ung thư là một trong những căn bệnh nguy hiểm nhất hiện nay, với tỷ lệ tử vong cao do thường được phát hiện ở giai đoạn muộn. Tuy nhiên, những tiến bộ gần đây trong công nghệ xét nghiệm đã mang lại hy vọng mới cho việc chẩn đoán sớm và theo dõi hiệu quả điều trị ung thư. Một trong những phương pháp đầy hứa hẹn đó chính là xét nghiệm DNA khối u tuần hoàn (ctDNA).

ctDNA là gì?

ctDNA (circulating tumor DNA) là các đoạn DNA ngắn được giải phóng vào máu từ các tế bào ung thư đang chết hoặc phân hủy. Những đoạn DNA này mang các đặc điểm di truyền đặc trưng của khối u, bao gồm các đột biến gen và những thay đổi epigenetic.

Tuổi thọ của ctDNA trong máu rất ngắn, chỉ từ 16 phút đến 2.5 giờ. Điều này có nghĩa là việc phân tích ctDNA có thể cung cấp thông tin cập nhật và chính xác về tình trạng của khối u tại thời điểm lấy mẫu máu.

Ứng dụng của xét nghiệm ctDNA trong ung thư học

1. Chẩn đoán và phát hiện sớm ung thư

Xét nghiệm ctDNA có tiềm năng to lớn trong việc phát hiện sớm ung thư, ngay cả khi chưa có triệu chứng lâm sàng. Theo nghiên cứu từ Viện Ung thư Quốc gia Hoa Kỳ (NCI), ctDNA có thể phản ánh đầy đủ hồ sơ đột biến của khối u nguyên phát, với độ nhạy lên tới 87% và độ đặc hiệu 99% cho các loại ung thư như ung thư phổi và ung thư bàng quang.

2. Theo dõi đáp ứng điều trị

Xét nghiệm ctDNA cung cấp một phương pháp không xâm lấn để theo dõi hiệu quả của các liệu pháp điều trị ung thư. Sự thay đổi nồng độ ctDNA trong máu phản ánh trực tiếp sự thay đổi của khối u:

• Giảm nồng độ ctDNA: Cho thấy kích thước khối u thu nhỏ, điều trị có hiệu quả.

• Tăng nồng độ ctDNA: Có thể chỉ ra sự tiến triển của bệnh hoặc kháng thuốc.

Điều này giúp các bác sĩ có thể nhanh chóng điều chỉnh phác đồ điều trị, tối ưu hóa hiệu quả và giảm thiểu tác dụng phụ không cần thiết.

3. Phát hiện và theo dõi di căn

ctDNA đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện sớm di căn ung thư, ngay cả khi các phương pháp chẩn đoán hình ảnh chưa phát hiện được. Điều này đặc biệt hữu ích trong việc theo dõi sau điều trị, giúp phát hiện tái phát sớm và can thiệp kịp thời.

Nghiên cứu cho thấy ctDNA có thể phát hiện di căn sớm hơn các phương pháp truyền thống như chụp CT hoặc xét nghiệm dấu ấn khối u trong máu từ 3-5 tháng.

4. Xác định đột biến gen và lựa chọn điều trị nhắm trúng đích

Phân tích ctDNA có thể xác định được các đột biến gen trong khối u, giúp lựa chọn liệu pháp điều trị nhắm trúng đích phù hợp. Ví dụ, phát hiện đột biến trong các gen KRAS, EGFR, BRAF và PIK3CA có thể hướng dẫn việc lựa chọn thuốc điều trị đích hiệu quả.

5. Theo dõi tồn dư tối thiểu (MRD)

Xét nghiệm ctDNA có độ nhạy cao trong việc phát hiện tồn dư tối thiểu (MRD) sau điều trị. Điều này giúp đánh giá nguy cơ tái phát và quyết định có cần điều trị bổ trợ hay không. Ví dụ, trong ung thư đại trực tràng:

• MRD > 1%: Kết quả điều trị kém, chắc chắn tái mắc

• 0.1% < MRD < 1%: Khả năng tái mắc lên tới 75%

• MRD < 0.01%: Điều trị có hiệu quả

Ưu điểm của xét nghiệm ctDNA

1. Không xâm lấn: Chỉ cần lấy mẫu máu, giảm đau đớn và rủi ro cho bệnh nhân.

2. Có thể lặp lại: Cho phép theo dõi liên tục quá trình điều trị và tiến triển của bệnh.

3. Toàn diện: Cung cấp thông tin về toàn bộ khối u, khắc phục hạn chế của sinh thiết mô truyền thống chỉ lấy mẫu một phần nhỏ của khối u.

4. Phát hiện sớm: Có khả năng phát hiện ung thư ở giai đoạn rất sớm, trước khi có triệu chứng lâm sàng.

Thách thức và hướng phát triển

Mặc dù có nhiều ưu điểm, xét nghiệm ctDNA vẫn còn một số thách thức cần khắc phục:

1. Độ nhạy: Cần cải thiện độ nhạy để phát hiện ctDNA ở nồng độ rất thấp, đặc biệt trong giai đoạn sớm của bệnh.

2. Tiêu chuẩn hóa: Cần xây dựng các quy trình chuẩn để đảm bảo tính nhất quán và so sánh được giữa các phòng thí nghiệm.

3. Chi phí: Hiện tại, chi phí xét nghiệm ctDNA còn cao, cần giảm chi phí để có thể áp dụng rộng rãi trong thực hành lâm sàng.

4. Hiểu biết sinh học: Cần nghiên cứu thêm để hiểu rõ hơn về mối liên hệ giữa ctDNA và tiến triển của bệnh ung thư.

Tương lai của xét nghiệm ctDNA rất hứa hẹn. Các nhà khoa học đang tiếp tục nghiên cứu để cải thiện độ nhạy và độ đặc hiệu của phương pháp này. Việc kết hợp phân tích ctDNA với các kỹ thuật khác như trí tuệ nhân tạo và học máy có thể mang lại những tiến bộ đột phá trong chẩn đoán và điều trị ung thư cá thể hóa.

Xét nghiệm ctDNA đang mở ra một kỷ nguyên mới trong chẩn đoán và điều trị ung thư. Với khả năng cung cấp thông tin chi tiết và cập nhật về tình trạng khối u, phương pháp này hứa hẹn sẽ cách mạng hóa cách chúng ta tiếp cận với bệnh ung thư, mang lại hy vọng mới cho hàng triệu bệnh nhân trên toàn thế giới.

TS Phan Minh Liêm